Peng/Tlang Lungput

By F. Lai Len

Biahmaithi

Ram nih a fate tung i peng/tlang tam taktak a ngeimi cu Chin State/Lailang hi kan si men lai. Peng/tlang ngeihnak nih a thathnemnak tete a chuahpi mi a um men ko lai. Khua khat le khua khat i hawikomhnak, dawtnak le lungrualnak zong a chuahpi men ko lai. Cu lawng si loin peng dang le tlang dang he i zuamcawh tik ah dawtnak maw, huatnak maw lei zong ah a pialpi sualnak tete a um kho thiamthiam. Nain, peng le tlang kan ngeih ruangah thanchonak tampi a chuahpi ti belte cu kan thei hraw rih lo. Kan ram Chin State in Kawlram chung hmun khatkhat kan va phanh zong ah siseh, ram dang kan va phak zong ah siseh, cu peng/tlang lungput te cu a ningte in kan i ken rih.

Cu lungput tete kan ngeih, cheukhat nih cun thih le nun ri tiangin kan dirpi, kan tanh ruangah peng dang le tlang dang he kan i rem/daw kho ti lo. Kan thinlung kan i hmu kho ti lo, a caan can ahcun. Peng pakhat, tlang pakhat ti ah le, khua 10 hrawnghrang in a tam bik khua 30 tiang hrawnghrang a hei si. Minung/milu in ti ahcun 10,000 in 25,000 kuakap. Cheukhat khua a ruat setsai lomi hna nih cun, ram dang le ram thangcho hna kan va phanh zong ah peng/tlang (Kawl holh cun: Tawngcaw) hna kan hei dirh top i min langhnak le hmai hngalnak ah kan hman rih. Cu peng/tlang (Tawngcaw) cu Pathian nih vawlei a rak serka te in (chim duhmi cu kan hnulei kum 600 hrawnghrang in) Chin State/Laitlang ahhin vancung khua in, heh uh, hihi nannih nan tawngcaw, heh uh, hihi nannih nan peng/tlang tiah a rak kan thlak tiah a ruatmi zong um a si rih.

Hi peng/tlang lungput tenau ruahnak nih hin nihin ni ah fak tuk in a kan den cio ruangah Chin State chungah Chin party pawl nih nawl an ngei kho rih lo i, hmasa 2010 kum ah USDP le 2015 kum ah NLD nih nawl an ngei/an lak. Ziah tiah, peng/tlang le tawngcaw aa thenhmal tuk mi kan ram ah Chin party pawl lawngte anmah le an duhsarei cio in 7 le 8 hrawnghrang an ser duahmah caah an rak i kom kho ti lo.

Atu ahcun, upa lungfim cheukhat nih Chin party pakhat si dingin an i kom cang. Hmanhseh, lutlai hotu minung 3 an um mi nih kan hmanthlak cu fiangririaei tein a langhter ko. Lutlai (chairman) minung 3 an um rih mi nih hin fekfuan taktak in kan i kom kho rih lo, ti kha a langhter. Cu ruangah atu hi cabia nih Chin pakhat ah kan dir khawh ngakhnga timi saduhthahnak he a si khawh tawk in langhter a si lai i, a pom lomi ca ahcun chim hau lo, mah le nawl cio.

Chin biafang dirhmun

Sehtan ngian le Kala ngian vialte, Lai ngian zong aa tel kho, cu rel cawk lo ngian a ngeimi Kawl pawl nih, Hakha Chin, Matu Chin, Kanpelet Chin, Falam Chin, Paletwa Chin, Tedim Chin, Mindat Chin tiah a phunphun in an hei kan kawh. Mah zong cu a zummi kan um rih hoi. Chin hi pakhatte a si ko. Family – chungkhar asiloah naih-niam in a umti mi Chin/Lai pawl zong Kawl pawl nih miphun 53 nan um, an timi zong kha a dik bak lo. Ziah tiah, Mirang pawl nih kan konglam an rak hlat hmasa lio ah khan, a rak hlat-hlai hmasatu hna cu Minung chuahkehnak kong a thei/thiam mi Anthropologist an si lo, Historian zong an si lo. Civil Servant timi uknak lei a tlaitu le Mirang ralbawi

-2-

lawnglawng an rak si. Cu Civial Servant le Mirang ralbawi hna nih cun, Chin/Lai mi pawl kan khuaram – geography a chiat tuk ruang ah khuakha le khuakhat kan holh a rak i dan mi hna zong kha thilsining taktak in an rak theithiam lo. Cu ruang ah cu Civil Servant le Mirang ralbawi pawl nih Uknak lei Thil Cuanh-ning (Administrative poin of view) in Chin/Lai ram ah miphun 53 an um ti kha an rak chuahpi. Khakha miphun a fami pakhat kha a dip le a thiah in thenhmal dih a si. Kawl pawl nih mah kong cu thei ciammam hna kaw, van that ah an ruah i, Chin miphun 53 ah an kan chiahnak a si. A dik lo mi, lih lawngte a si zia zong mizapi nih theithiam cang usi. Chin miphun cu pakhat lawnglawng a um. Only One Chin hi a dikmi, a hmanmi a si.

Tlangcung ah a um mi/khua a sami Chin le Kawlrawn ah a um i khua a sami Chin lawnglawng kan si, kan um nak tlang le rawn nih ngeih in. Chin pakhat te kan si ko. Khatikhan Kawl pawl nih mitlawmte a simi Chin/Lai pawl kha an kan thenthek dih. (Biakarlak tenh: Kha bantukin tlangcung miphunhme pawl an i thenthek caah anmah Kawl le, Kawlralkap nih huhphenh le kilven in kan zohkhenh/uk zungzal hna lai timi lungput chia a si kho men).

A si ah tah, Kawl pawl zong kha Mandalay Burma, Rangoon Burma, Pagan (Bagan) Burma, Pegu Burma, Monywa Burma, Sagaing Burma an i tii ve maw? (Naisai, an i tii lo khah). Va ti sual hna usilaw an duh lai, ti ka zum lo. Nain, Kawlmi nih cun Chin/Lai pawl peng le tlang in kan i thenthek mi hi an lung a awi tuk lai.

Peng/tlang aa thawhkehnak

England Mirang nih 1885 kum lio Kawlram a rak tuk le an pen/uk hnu ah Chin Hills cu ralkap bu 3 in an rak tuk i 1890 kum February thla ah Halkha khualipi, cun Falam khualipi hna an lak hnu ah, 1896 kum January ni khat thawk in Chin Hills cu Tedim, Falam le Halkha, pengpi 3 cu “Chin Hills District” timi min bunh in uk hram an rak thawk. Falam khua ah Deputy Commissioner timi zipengpi chiah in uk a rak si.Sub-Division timi pengpi 3 hna zong cu: Tedim Sub-Division ah Tedim ( 1966 kum thawk in Tonzong cu Township an pek), Falam Sub-Division ah Falam peng, Halkha Sub-Division ah Halkha (1949 thawk in Matupi cu a dang tein Township an pek i, Thantlang cu 1966 ah a dang tein Township pek a si ve).

Cu Sub-Division timi pengpi 3 ah Halkha Sub-Division cu a rak kau bik, atu lio Halkha peng, Matupi peng le Thantlang peng hna hi an rak si. Sub-Divisional Officer (SDO)-vuanthokpi pakhat le cazi, holhlettu (sakapian) le Police bawi pakhat le a kuttang Police 30 hrawnghrang nih uknak chak an rak tlaih. Kha tik ah atu lio Halkha peng, Matupi peng le Thantlang peng huap vialte uk a rak si tik ah, vuanthokpi le a kuttang riantuan mi hna caah a rak har tuk. Khua zong a rak tam deuh caah cinken awk ah a rak fawi lo.

Cu ruangah uknak lei khuacuanh ningin le, uknak lamsul a kal khawh deuh ngakhnga caah vuanthokpi (SDO) nih cun Halkha pengpi chung khuabawi vialte, lungfim upa cheukhat kha meeting a rak auh/kawh hna i an tuanbia pawl a hal dih hna hnu ah, Halkha

-3-

pengpi chung cu: Senthang peng, Zokhua peng, Mi-E peng, Vanzaang tlang, Khualhring tlang, Vailam tlang, Bual peng, Zophei peng, Lautu peng, Mara peng, Zahnak tlang, Zotung peng, Matu area, Dai area, Lautu area, Mara area (Matupi peng-township ahhin, Zotung, Matu, Lautu, Mara le Dai ti in khua an sa hna) tibantuk in cu vuanthokpi (SDO) nih cun a rak then hna. Falam pengpi chung zongah Laizo, Khualsim, Zangiat, Zahau, Tlaisun, Ngawn, Lente, Tapong heiti in phun 12 in an um lengah, Tedim pengpi chung zongah, Sihzang, Saizang, Sukte, Zo ti in an um ve. Hi vialte hi Mirang a kan uktu hna nih 1948 Luatnak kan hmuh tiang an rak kan thenthek mi a si. Vancung khua in Pathian nih a rak kan thlakmi, min a kan pekmi pakhat hmanh a um lo. A kan tuktu Mirang pawl nih 1896 kum hnu ah an rak serchom mi lawngte an si. Kha peng/tlang le area cung ah thih ngamh in tanpi le dirpi ding pakhat hmanh aa tlak mi a si lo.

Peng/tlang cu kan tanh/dirpi a hau maw?

A tulio hi kum zabu 21 a si cang. Vawileicung hi science le technology nih rianrang tuk in hmailei ah a tli thluahmah. Vawleicung pumpi hmanh hi khuate pakhat bantuk a si cang. Culiopi ahcun mi cheukhat/ mi tam-u zong a si men lai, hna nih peng/tlang rumro in an dir tik ahhin khuaruahhar ngai a si. Catialthiam Pu Joel Ling nih amah lungchuak le tuaktan in a chuahpi mi/ a tialmi (novel) Usih Tlang zong khi a taktak le a ngaingai ah thil a cang taktak mi le a ruatmi an um rih, ti a si. Cu zong cu kan chambaunak pakhat.

Peng/tlang duhnak le dirpinak a thatnak cu pakhat te kan hmuh khawh. Zeidang si loin kan peng/tlang chungah fimcawnnak lei karhlannak, ngandamnak lei karhlan nak le, lam le sul, hlei, peh-hlanhnak lei karhlannak caah i bawmhchanh hi a si lai. Cu dah lo, hruhru nganga in peng/tlang kan tanh, kan dirpi sual ahcun zabu 21 kan um ko lio buin zabu 1 lei ah kuat than kan hau sual lai , ti zong phan a um. Mahte nih khurkhua ruah a hau. Thih ngamh le lu pek tiangin dirpi le tanh a hau lo. Peng/tlang tanh tuk dirpi tuk ruangah nihin kan Laitlang ah kan thinlung vialte zeimawzat aa thenhmal mi hna hi zohchih a hau lai.

Peng/tlang tanh/dirpi tuknak a ruang

Hi Mirang uktu hna nih anmah uknak lei a lam a tluantlam nakhnga dingah an rak sermi le an rak chuahpi mi hi nihin kan Laitlang ah hmunhma thuk tukin a khuar cang caah ngaihchia ngaingai dirhmun kan phan. Hi kan phanhnak zong hi kanmah lila dahkaw kan dawhcah deuh rua cu? Ruat ve hmanh hawi dawt careltu?

A ruang ka chim lai. Laimi cu thancho kan duh ngai kan ti i, lungduhnak lawnglawng (emotion) a si. A taktak le a ngaingai tuah le tuan (practice) kan hmang lo, kan huam fawn lo. Hmur hna i pumh in biasawng kan tlorh, thawngpang kan theihmi vialte kan ceih-mai. Kan ruahnak vialte kan chim. Kan saduhthah vialte kan phuan.(Biakarlak tenh bia). Ca rel khi cakei mei tlaih ah kan ruah, a huam hrimhrim kan huam lo. Ca va rel khi kan chanchung a si zong kan thei lo. Kei cu, kannih cu, kan khua cu, kan peng/tlang cu kan ti. Kan peng/tlang lengah kan va pet kho ti lo. Tiva ral ah a petmi hna hmanh khi kan hei nehsawh hna (molh hmanh ah a pihnak. Kha tiva ral a pet mi le, ca a relmi nih khan, pe 1 si loin pe 1000, meng 100 in a kan thlau te lai zong ruat kho ti hlah). Cu vialte

-4-

dirhmun cu kan phan khawh, ti bia. A taktak le a ngaingai a phan ciami zong kan tlawm ti lo dahfawh. Ngaihchia le lungzur ding cu a si dih lem lai lo, kan lung a fim te sok ko hnga lo maw? Peng/tlang kan dirpi/kan tanhnak a ruang bik ka hmuh khawh mi cu, a ruang phun 3 a um. Cu hna cu, zabu 21 hi kan dawi kho ti lo. Kan dawi khawh lonak a hrampi cu:

Lack of Basic Education (fimcawnnnak lei kan chambau). Basic Education timi cu Mirang ram ah ahopoh tang 12 awn ahcun, thilsining theih le hngalh khawh a si. Kawlram ahcun tang 10 awn a hau. Kan awn khawh lo, ca hna kan rak cawn lo, kan cawnmi zong catang a tlawm tuk ahcun, lack of basic education a si cang. Cacawnnak lei kan chambau, ti bia. (Biakarlak tenh: Lai/Chinmi fim cawnnak lei ah, kan Chinmi phun huap in kan awnmi/kan thiammi cu buaktlak in tang 5/6 dirhmun lawng kan si rih rua tiah ka ruah).
Lack of Basic Knowledge (Theih-hngalhnak lei kan ngeihmi ah kan chambau). Theih-hngalhnak kan timi cu a kau tuk caah, cu knowledge cu careltu nangmah nih hei theithiam ko. ( Ka cabia a sau tuk sual lai).
Lack of Basic System (Thiltining theih le thiam ah kan chambau). Thiltining kan timi cu kan min zong minsak ningte in chim a hau, (chim duhmi cu, ka pa nih Chum Thar ti in a ka sak nain, ka nu nih Chumte a ka ti i, hawikom nih cun Chumbaw an ka ti caah, ka min hi aho set ti in chim awk a har ti ding a si lo. Ka min cu Chum Thar a si tiah chim ko ding). A tamtuk rih. Ramtha le ramdang va phanh hnu ahcun, ti i kholh tik zongah timerh a keh lei-tilum kha on hmasa, cu hnu ah vorh-lei a kik mi kha on hnu ah, tisa/lum aa cawh lai i, azatawk in a si lai (Biakarlak tenh: Hi Chin/Lai pawl kan chambaunak hi Kawlram le Laitlang um-thut/to bu ah theih khawh a si lai lo. A Kawlram hrimhrim zong nih system pakhat te hmanh a ngeih lo caah, mahduhsalam cio in nun a si zia, cubantuk nunning zong cu primitive nun a si zia hmanh mizapi nih kan thei kho lo).

Biakilh

Peng/tlang sining nih kan Laitlang ah mincim in a kan cimhphuat caah Lai/Chin pawl kan tlau deng cang. Chinram ah Chin party nih bual a co ti lo. Bualco an duh zong ah an i thenthek thiamthiam. Lung a thalo ngaingai. Nain, a cunglei kan chambaunak thil phun 3 kan lonh khawh tik ahcun, Chin/Lai ram cu Chin/Lai ram taktak ah a si te ko lai. Kha dirhmun a phak tik ahcun Chin/Lai a si lomi miphun dang pawl cu luhnak nawl an hei ngeih hmanh ah loram cawknak, inn sak khawhnak le a zungzal in umhmun khuar khawhnak cu a rii khiahpiak a si te ko lai. (Mah hi bia hi: UNO le vawleicung bu ngan pipi nih an dirpi mi, miphunhme pawl loh-tlaulo nakding ah an sermi le an pommi phungphai a si fawn).

Cucaah hawi-nau hna, Dirti usi. Peng/tlang a that le a chiat cu na theih cang. A thatnak lei lawnglawng zul usilaw, a chiatnak lei tu cu hrial cang usi,tiah kaan sawm hna. Kaa lawm.