By F. Lai Len
Biahmaithi
Hlanlio Laimi kan pupa hna nih nupi thit ding caah an rak hrialmi nu phunthum cu:
Hnamngei, Mikutzo (Mifir) le Mihmursau (Bia a duh tukmi) an rak si. A ruang cu, ci le
kor in a kal lengmang tiah an zumh caah, mizapi nih zohchuk le tangchiah in a vapa nih a
chan chung le amah a ci a mih hlanlo pohpoh um ding kha an rak duh lo. Hi phunthum
hna hi nupi an kawl tik ah, nupi thit an duh tik ah, va ngeih an i tim tik ah le, tlangval
thim ding an i timh tik ah pahe nuhe nih an rak hrialmi a si. A bik in palei nih an rak
hrial. A ralkah in an rak thimmi le an duhmi hna cu: miphunthiang, minunnem, ziaza le
lungput lei in soisel awk um lo, miteima, mituan, chungkharthawng pawl kha an rak kawl
hna, ti a si. Hihi hlanlio Laimi pawl zatlangnun ah biatak tein an rak zulhmi, an rak kilven
mi a si hoi.
Cu hlanlio thil umtuning ah, cu hrialmi nu phunthum thit sual ahcun zeidah a rak cang i,
zei bantuk in dah an nunram cio ah a rak hnorsuan hna ti le, zeitluk in dah zatlangnun ah
an ce a khat ti kha zoh hmasa usilaw, atu chanthar ahhin tah Laimi hi zeidah kan lawh
cang, zeidah a chambau i zeitin in dah chantiluan nih a kalpi cang, timi kha a si khawh
zat kawlsuat le chim khawh i zuam tuah usi.
Hlanlio Hnamngei
Hlanlio ahcun Laimi cu thingkua, lungkua, tili, lungpi, tlang, cerh tibantuk kha an rak
biak. Kha hna ah khan khuachia an um i, cu khuachia cu an lung kan tluanh hna lawngah
kan ngan a dam lai, satil arva a kan thumhthlak lai, kan lothlawh le kan thingphorh a
tluang lai, tele fa a kan pek lai i kan nunram a tluangtlam lai ti in an rak zumh. Cucaah cu
khuachia cu, sia, caw, vok, uico, meheh le ar in an rak bolsan/biak lengmang tawn hna.
Khuachia he arsa ei khat a si tiah an zumhmi hnam zong cu a mikip nih an rak ngei lo i
mi tlawmte cheukhat lawng nih an rak ngeih ve, ti a si. Hnam nih cun khuachia bantukin
minung kha a zawtter khawh, a hruhter khawh, a thihter khawh ve an rak ti. Chim duhmi
hnam ngeimi nih minung pakhat khat kha a ei khawh, a thah khawh ti a rak si. Cun,
Hnam a ngeimi cu cikor (gene) in a kal tiah an rak zumh fawn i, hnam ngei pakhat nih a
hrinmi hna tele fale cu vawlei dongh tiang an ngeilan tiah an rak zumh. (Scientifically
Proven tu cu a um bak lo).
Hlanlio ahcun mipa pakhat nih hnam ngeinu a thit a si ahcun, culio chan cu puai le laam,
chunhthah le lianh chan a rak si caah, bianabia ah… khuangcawi puai kha mipa pakhat
nih a hei tuah tik ah, hnamngeinu a thimi pa, amah nak in phunniam a thimi pa cu a
unau chuakkhat a simi (sibling-same parents) a bawitu pa a siahri tlaih khawh a si ti lo.
(Biakarlak tenh: Siahri tlaih timi cu, bawite bawi le khuangcawi lio ah thlacamnak sia
kha a bawitupa nih li le cantiang in thla a cam hnu ah a hnakpang alung hmaka ah a kah
lai. Cu a kahmi sia cu cawl kho hlah seh tiah, hri in tlaihpiak a si. Cu siahri a tlaitu hna
a unau pawl cu a bawitupa unau chuakkhat mithiang a simi le a phunkhat hawi mithiang
lawnglawng nih siahri cu tlaih phung a si). Arsa kheng zong an eiti/hrawmti kho lai lo.
-2-
Ziah tiah, a nupi hnamngeinu nih khan a hnam kha a vapa a chawnh cang, tiah an rak
zumh. Cu ruangah cheukhat khua ahcun, mithiangpa a nupi (hnamngeinu) a thih maw, an
i then ah maw, le cangka a biakmi khuazing/khuachia sin ah thlacam tiphul bu tein siapi
in an rak i thianh tawn ti a si. Cuti aa thianh hnu ahcun a thiang cang tiah an rak zumh i a
unau siahri zong cu a tlaih khawh than cang, ti a si.
Hi hnamngei timi kong hi fimcawnnak (education) a ngei lomi, theihhngalhnak
(knowledge) a ngei lomi, khuasak tintuknak ah a niam tukmi mibu zatlangnun (primitive
social life) ah a bik in hmuh khawh a si. Hlanliopi ah khan England ram zongah
hnamngei timi cu an rak zumh tuk caah, hnamngei a si tiah zumhmi/ruahmi minung
tampi zong an rak thah bal hna. Kan Lairam ahcun hnamngei thah cu a um hraw rih lo.
Keimah pumpak ka tawn balmi ah: 1966 kum tang 7 ka awn hnu ah tang 8 kha, Paletwa
khua SHS ah ka pu sin ca va cawn (nain, ka pu cu Falam peng ah an thial than caah
Paletwa ah thla 1 ka um hnu in, Halkha ah kan rak kir than i Halkha tu ah HS cu ka rak
kai) dingin kan khua in Matupi tiang an rak ka thlah lio ka philh kho lo. Culio ahcun ke
ro bak in Matupi kha ni 5 chung kan kal hnu ah kan phan. Zotung ram kan pal hnu ah
Matupi ah kan lut. Khuate tamlakte kan pal hna. Cu ahcun, khua pakhat a pawng meng 1
dengmang aa hlatnak ah inn 2/3 a ummi kha ka hmuh. Upa ka hal hna i, an ka chimhmi
cu: Kha inn 2/3 in a um mi hna cu, an khuapi minung nih nannih cu hnamngei nan si
caah, kadang hmundang ah va um u, tiah an thawlmi/thleidan mi hna an si, an rak ka ti.
Ka khuaruah a rak har tuk. A tih zong ka rak tih tuk hna. Hnam ngeih a that lo zia.
Hlanlio Mikutzo (Mifir)
Fir timi cu mahte nih ngeihmi thil si loin midang ngeihmi thil kha a ngeitu hnatlaknak um
lo, a ngeitu zong nih hmuh lo, a ngeitu nih theih lo bak in, amah duh in va i lak kha a si
ko. Mah cucu fir kan timi cu a si. Fir hi Laimi an zumhnak ah cikor in a kal, ti a si ve
(Scientifically Proven cu kan hmu kho rih lo). . A pa/A nu khi mifir a si ahcun a fale zong
mifir an si ee, an ti. Cu cikor in a kalmi zong cu dongh hngal ti loin chan tampi peh
thluahmah in a kal ee, an ti fawn. Cu ruang ah hlanlio Laimi nih mikutzo (mifir) nu pawl
cu an rak thi duh hna lo.Mahle chanchung fir le tlei hman ruangah mifirchung timi le,
midang le hawidang nih nautat le zohchuk lai kha an rak ruat kho lo.
Ka theih balmi ah, khua pakhat ah mifirnu nuhmui/nuhmei a um an ti. Anih cu chun
lailing midang umlo kar ah midang innchung / innthing ah va luh in sapherh zong a fir,
arti zong a fir, raa ciahmi hmanh a ruh, ti a si. Pakhat ve, nuva hna cu, an khua ah mithi a
um i an khuapi tein an thutpi hna, ti a si. Ruakhngah mi ah vok an thah, an chumh, a hmin
dih cang caah, mah voksa cu a thluanpi kha rua/tlah in an thil ti a si. Voksa a hmin cang
caah chungtuan zong nih an zoh ti lo, an kaltak i ruak cu an thutpi ve an ti. Cule cangka
mifir phun a simi a vapa cu lengah a va chuak zau i, harka ah chuanmi voksa um a chin
kha a kau hnu ah rua/tlah in an thilmi vaksa thluan khat cu a lak i vokrawl kuang
chungah a va thuh. Cu a thuhmi cu a nupi kha midang theih loin a chimh tak i, a nupi nih
vokrawl kuang chung i voksa thluan cu puantang in inn ah aa tinpi, ti a si. Cu zong cu fir
thiamthiam.
-3-
Hi bantuk a si ruangah, hlanlio pupa hna chan ahcun, mifir nu, mifir pa ti cu an rak hrial
bak hna. Fir le kutzo (Firkhut) a thatnak kan hmu kho rih lo. Minchiatnak lawngte a si ko.
Hlanlio Mihmursau (Biaduh)
Khua pakhat, khua a chaklei bik ah a ummi pakhat cu thang nawnpi in a voih aa voih an
ti. Cu aa voihmi cu an innpanu bia a duh taktak mi nih a theih caah an innthlang nu a va
chimh: “Ka mawte, kan innchak pa dahkaw a voih thang taktak in a voih mi ka theih cu”
a hei ti. Nu kan ti fam nih, bia cu duh tuk hringhran kaw, an innthlang nu pakhat a va
chimhchin zokzok. Cu a chimhmi nu zong cu bia a duh tuk ve hoi i an innthlangchin nu a
va chimhchin zokzok ve hoi. Cuticun an i chimchin lengmang i a thaizing ahcun, cu khua
a chaklei bik ah a um mipa cu a ek aa ceh, tiah bia a thang/dong, ti a si. Laimi ngaite atu
tiang kan si ko rua, biaduh lengah bia va perh rih kan hmang. Laimi cu kan hmur
ngaingai cu a sau lo, kan lei kan dang zong a sau lo nain, fimcawnnak kan chambau tuk
ruangah kan lei le kan dang a sau tuk, a nal tuk, a perh tuk. Hi biaduh le hmursau ruangah
hlanlio kan pupa chan ah nupi kawl tik ah biaduh le hmursau nu pawl cu an rak hrial
taktak ko hna. An rak mawh ve lo, a chan nih a rak ngeih caah a si ko lai.
Atu cu chanthar chungah lut tuah cang usi.
Chanthar Hnamngei
Chanthar ka ti tik ah, 1970 hrawnghrang in hei thawk ko usilaw atu nihinni tiang.
Hnamngei timi biafang hi kan theihpah lengmang. Nain, hnamngeih kongkau ah
Tazacuai le Biahritlerh hi cu a tlawm ngaingai cang rua dah ka ti. Hnam a power maw a
zawr, Laimi dah theihhngalhnak lei ah maw a kau deuh, asilole hnam thamtham cu
Pathian biaknak le zumhnak nih a tei dih ko cang caah zeihmanh tih awk a um tilo ti in
hnangam le lungdai in maw kan um timi belte cu a fiang kho lo. Hnamngeinu le
hnamngeipa an timi hna zong va an ngei thluahmah, nupi an thi thluahmah cang ko.
Hlanlio kan Lai nunphung ning mit in zoh tik belte ahcun, a thurhnom ko lai. Hlan pupa
hna mit zongah an kem ko lai. Nain, ruah a herh!!!
Cu ruah a herhmi cu zeidang a si lo. Kum zabu 21 hi rianrang tuk in hmailei ah a kal
thluahmah. Cu a kal thuahmahmi cu Laimi nih kan zulhdoi khawh a hau. England ram ah
hnamngei an that ti hna lo. Hnamngeih zumhnak in a khatmi Laimi sin zongah cutlukpi in
an thleidang tuk ti hna lo. Hnamngei an rak timi hna zong an zaa a lawng. Cheukhat cu an
ruam hmanh a kai. Micungcuan hna an duh thulh cang. Hnamngei an timi hna pawl va an
ngeih thluahmah. Nupi an thi thluahmah. Fale an hrin thluahmah hna. Mizapi nih an mit
lawnglawng in an iap cang hna. A tluangtlam thluahmah cang. Ruah zinpan a hau cang
lai. Ziah tiah, Khrih Phungtha nih kan nunnak a khuh dih ahcun ruah than kan hau hnga
lo maw? Amah belte hnamngei tiah ruahmi/zumhmi hna nih khan mahle mah i zumh,
midang cungah ruamkai belte cu a si kho deuh rih lai lo ee. A ruang cu: Laimi kan
dirhmun (Education, Knowledge and System ah kan bau tuk rih) khi a niam tuk rih caah,
ti bia. (Biakarlak tenh: Atu nihinni kan Laimi Fimcawnnak Education ahcun, buaktlak in
-4-
minung pakhat nih kan ngeihmi hi catang khi tang 5/6 dot lawnglawng a si. Knowledge
ah cu thiamthiam, System ah cu bak, kan si ko rih tiah ka ruah, keimah research ka tuah
ning ahcun). Vawleicung dot in Laimi caah chim awk a um rih lo, ti hmanh kan theithiam
rih rua lo. Ka fa, ka nau, ka unau nih ramthangcho a phanh le cangka a fim cawlh cang, ti
hna in dahkaw kan ruah sual tawn khi. Fimcawnnak a za tawk (e.g. tang 9-10) kha
Kawlram ah a ngeih cang caah cu ka chungkhat cu ramthangcho a phanh le cangka a fim
tuk cang, tiah a ruah sualmi Laimi kan tamtuk mi hi kan theih lo caah a si ko. A thangcho
cangmi Mirangram ahcun basic education timi a hrampi fimcawnnak ah khan an ram
pumpi ningin tang 12 a awngcia mi cu 68% – 70% dahkaw an si cuh. Ca an rel zungzal,
vawleicung thilsining vialte an purhdah khawh dih fawn. Cucaah a mikip in an fim.
A thangcho ciami ram ahcun science fimnak lei hmuhchuah (Scientifically Proven) a um
lo ahcun an zumh a har. Pathian Khrih a zummi dah tilo cu. Khrih Bawipa zumhnak tu
Faith (Zumhnak) a si tik ah sciencetifically in proof khawh a si lo. Hi zumhnak hi cu a
caancan ah miracle timi khuaruahhar in a laang tawnmi a si, a herh caan ah ti bia. Atu
chanthar minung tampi cu Hnamngei ah kan i cang dih dengmang ko lo hlah ii?
Chanthar Mikutzo (Mifir)
Atu chanthar minung hna hi mifir lawngte kan si dih men lai ee. Chan a hun i thleng,
tikuluk democracy hna a hung si. Company hna kan hei serchuah. Laitlang pumpuluk ah
company 550 leng a um cang, ti a si. Tangka hmuhmi in contract kan lak, project kan lak.
Inn kan sak, hlei kan donh, zeidang dang kan tuan. Mah le mah miak khawh chung miak
dingin kan tuan. Khuami le mizapi tingco kholo in kan tuah. Tuahmi le tuanmi nih zei
quality control zong um hlah. Tlawmpal ah kan tuanmi a rawk dih than. Khakha kutzo
taktak cu a si. A ruang cu: kan thinlung hrimhrim kha a rak zo (fir) tuk cang. Pathian kan
biak ko bu ah, dinfelnak kan tanh lo lawng si loin kan kal tak, hnu kan chit top. Kan
lungput le kan ziaza hrimhrim a rawk tuk cang. Corruption culture ah lungtho thanuam
ngai in kan tlawngleng ko lo maw? Acozah lei chinchin cu ziknawh le eihmuar an
thawng tuk. Eihmuar le ziknawh ah Laitlang nih Kawlram ah pakhatnak bak a tlaih peng
ko. Biaknak lei zongah min chiatnak tamlakte theih a si. Kan kut a zo (fir) tuk rua hih?
Cheukhat pastor le evangelist tampi, hlasakthiam evangelist tampi nih ramdang rak ka au
u, tiah phone chawnh le email kuat in an hei tang. Hmaikhah lo he, hmaikhah pah he an
rak ra. Biakinn ca ah maw, zei ca ah maw Khrihfabu nih tangka hei bawmh/funh. Cu
lawng hlah, theihhngalh le hawikom pawl zong nih tlawmpalte ciocio in lakphakti man
hei pek. Cheukhat ve nih cun, nan biakinn ah cawnpiak ka duh ko, tiah nawl hna hei hal.
Hmaikhah lo ah caan hei pek. Cu pekmi ahcun ramngeitu hna nih chiahmi phungle phai
zong lawnh dih i, phung le lam a ngeilomi Kawlram bantukin hei nuncan. Chimh
cawnpiaknak Permit zong ngeih lo buin, ngakchia he upa he Lailei bantukin hei sik
thluahmah, mah pumpak zong hi zeiset ka si, ti hmanh i hngalh lo, mah nih awnmi
cawnmi zong a tlingtlaklo mi ram ah hei awn maw, hei cawkchom maw, in cu degree ka
ngei, kha degree ka ngei tiah hei chim thluahmah. Cu bia a theimi le thilsining a theimi
nih ningzak in mahle mah hmai i huh/kun in ningzak ngai in innlei ah tin, cheukhat ve
nih cun, kei cu Biaknak lei ah cucu ka awng, khakha ka awng hei ti phot, a awnmi le a
-5-
cawnmi zong zei huaha a silo zia a theitu nih theih ko bu ah, minung hmaizah .. zawng
hmaizah an ti bantukin zeihmanh hei leh lem lo. Laimi hi kan buai ko, biaknak cherhchan
in kan rawk dih ko lai pei dik?
Laimi lak ah Biaknak cu Biaknak in kal ko seh. Vawlei lei zeihmanh a thei huaha lomi
nih Politics le Secular (Ramkhel le Vawlei lei kong) zong chim tuk awk a si lo. Ka theih
tawk ah biaknak lei in pastor 100 ah 80 hi cu an rawk cang rua, an ti. A dik le diklo belte
cu ka hngal bak lo. An rawhnak bik cu: (1) Gold (tangka eihmuar le kawl), (2) Girls (nu
an duh tuk, anmah nupi lengah), (3) Glory (minthan an duh tuk) ti a si ko.
Hi vialte hi Chanthar Mikutzo (Mifir) dot ah chiah ding an si ko lo maw? Ziah tiah,
Pastorte an rian cu Bible le Thlarau lei lawnglawng a si. An rian lengah karhlei an lam.
An rian a si lomi ah an i thlak tuk lawmmam. Mee a pe kho lomi nih MP hna an i cuh.
Pastor pakhat nih cun Khrihfa upa pawl cu waiter dot (sabuai-thu) dirhmun lawnglawng
an si, a ti an ti. Cuti a si ahcun, pastor rian kha bawmh hau loin amah pakhat lawng nih
maw a tuan khawh lai? Khrihfa upa bawmh loin amah pakhat lawng nih a tuan kho lai lo.
Jesuh Khrih zong amah lawng nih a tuan lopi! A zultu hna nih pei an bawmh kha. Kha
bantuk pastor dictator si a duhmi zong an um cang. Loh-tlau bia. Pastor pakhat nih cabia
pakhat a tialnak ah human rights lei in a chuahpi ve. Pastor pawl nih mee pek ding, MP
tuan ve ding, a ti an ti. (Bikakaralk tenh: Buddhist phungki, Muslim saya Maw-la-wi
pawl, Juddaism Rabbi, Hinduism saya pawl tah mee an pe kho maw? MP an i cuh kho
maw? Vuanci an tuan maw? Prime Minister/Chief Minister hna tah an tuan maw?
Naisai.) Zaangfak ngai a si. Pastor le zumhnak rian a tuanmi hna cu Rianthianghlim an
tuan caah a thurhnom mi (dirty works) cu an tuan awk a si lo, tihi vawleicung pumpi nih
a cohlanmi a si cu mu. Vawleicung ramkip nih an pommi international norm/standard a
simi Separation of Church and the State timi hmanh theih dawh a si lo. Mah
norm/standard cu Baptist Tlaihtleng 6 chung ah aa tel bakmi a si kha! A tialtu lila zong
cu Baptist a si khah! Cu zong cu loh-tlau bia thiamthiam.
Mi kutzo (mifir) pawl kha keimah ka theih tawk ahcun, anmah lila cu mifir cikor in an
rak chuaksem lo nain, an nuncan/life nih a pek khawh lo hna tik hna ah, an duhmi le an
saduhthah tlinter awk ah an va lak le an va firmi an tam, ti a si. Khakha cu ngaihthiam
khawh ding dirhmun ah hei chia usilaw, anmah kokek (original) in maw, cikor (gene) in
maw, a si sual ahcun an tuahmi cu an chanchung an in a hau ko lai.Cun, hakkauhnak in
an tuah ahcun, ngaithiam ding an si ti lo. An tuah/tuan ningin a theipar kha zuun ding a si
ko lai. Cucaah, atu chanthar ahcun mikutzo, mihmurzo, mileizo, mithinlungzo ah ka i
chuah dih cang ko rua.
Chanthar Mihmursau (Biaduh)
Minung nih hin bia (news, thawngpang) cu kan theih awk a si. Kan theih ding kha kan
duh awk zong a si fawn. Atu chanthar ahcun catang sang a cawngmi he tlawmpal ca a
cawngmi he kan zapite in ca rel kha kan i ot dih awk a si. Ca kan rel lo pohpoh ahcun
mitcaw le hnachet he kan i lo ko lai. Nain, Laimi theo cu carel cu kan huam bak lo.
Biaphong den le i tohawng sawhsawh lawng kan duh. Cu biasawng tlawlh ahcun midang
-6-
kong ceih thluahmah a si ko. Mihmursau (Biaduh) ah kan i chuah dih. Kan hmur khi hei
kan cikpiak/tanpiak hna sehlaw kan taw lei in a awn phun hmanh kan um men lai. Biaduh
hmursaunak nih a thathnemnak a chuahpi mi kan thei hraw rih lo. Hi zong hi loh-tlau bia.
Atu chanthar hrimhrim ahhin kan zual ko rua? Ruah than ciammam kan hau lai. Kan
sining vialte kha kanmah le kanmah tein kan i cek-hlat dih a hau cang.
Biakilh
Laimi nih Laitlang kan rak kai le khua kan saknak in kum 600 chung ahhin kan pupa hna
nih nupi thit ding an rak kawl lio ah hrialmi pathum hi biatak thlak in an rak ruah, an rak
tuaktan, an rak zulh. Caan saupi an rak i nunpi ve. Nain, caan le chan a hun i thleng
lengmah tikah nihinni ahcun, kan zapi tein hnam ngei kan si dih, kan zapi tein mikutzo
kan si dih i, kan zapi tein hmursau le biaduh ah kan i chuah dih cang. Kan tefa chan le
hmailei caah thinphang ngai dirhmun kan phan rua dah ka ti. Pumpak le zatlangnun ah
kan hrialmi zeital a tang rih maw? Hi dot kan phanh hnu cun loh-tlau dirhmun lei ah kan
va zuang thluahmah dahra? Cucaah kan miphun ningpi in kan i thlop than a hau.
Cu thlopnak cu zeidang si loin, fimcawnnak ah kan i paih a herh. Kan zapi tein Basic
Education timi tang 10/12 tal kan cawn a hau lai. Cacawn lawng si loin ca tampi zong
relchih a herh rih. Ca cawn hnu, ca tampi kan rel ahcun khuaruah tuaktannak (rationale
thinking power) kan ngei kho lai i, thil dik lo, thil hmanlo cungah kan dir ngam lai lo.
Thildik le thilhman ah fekthup in kan dir te lai. Hrial hngami tampi zong kan theih lai i,
zulh hngami zong tampi kan theih khawh lai. Cu dirhmun kan phak tik ahcun Laimi cu
kan miphun ningpi in kan rim a hmui te lai. Kan zatlangnun zong a tluangmi, aa dawhmi,
mi phundang nih upat mi, mah le mah zong aa upatmi dirhmun ah kan chuak te hnga lo
cu! Kaa lawm.
F. Lai Len
14 th September 2020.
