Laimi le Thisa

1. Lai Len

Biahram domh

Hlanlio Laimi nih hin thisa an rak uar ngaingai, timi khi Laitlang a rak uktu hna Mirang pawl nih ca an cialmi ah hmuh khawh a si. Anmah Mirang (England) nih an Bawi thisa an rak uarmi  he tu cun aa khat ve bak lo. Aa dang. Va si ko sehlaw, Hi Laimi nih thisa an rak uarmi zong hi a tak le a ngai ahcun, nunphung pakhat bak a si ve ko. Nunphung pohpoh hi a tha dih, tinak a si lo. A tha zong a um lai i, a thalo (a chia) zong an um ko lai.

Sihmanhsehlaw, a thami cu kan kilven lai i a thalo (a chiami) tu cu duhsah tein kan hlawt thluahmah ve ko lai. Hiti nunphung kan kilkamh le runven lawnglawng ah dolh rumro a kan timhtu Kawl pawl sin in fianghlang tein miphun pakhat kan sinak kha hliah hngal tein kan i put cu a hau bak ve. Cucaah a tutan ka cabia ahhin Laimi nih a hlan ah an rak uar tukmi, atu chan zong ah cheukhat nih an uar rih komi, Laimi le Thisa kong hi keimah ka theih tawk, ka dot-hlat tawk in ka hun tial lai.

Hlanlio Laimi Zatlangnun ah Thisa Then-hai ning

Laitlang ah rak kai le khuasak hnu kum 600 hrawnghrang lawng a si rihmi Laimi zatlangnun ahhin hlanlio ah  khua pakhatkhat chung i a um mi hna nih an thisa an i then-hai ning hi a tlangpi in  phun 3 a rak um. Cu hna cu:

1. Bawi phun
2. Michia phun
3. Sal phun ….. ti in a rak si.

Hi Bawiphun zong hi nupi thitnak nih a ngeih i a tengnge 4 ah a then rih.

Cu hna cu:

1. Nupitak fa (Nutakfa)
2. Nupichun fa (Nuchunfa)
3. Lakfa
4. Kalpah hrin ti in a si.

Bawiphun a dotdot

Bawiphun zong hi then 4 ah aa then than. Bawi hrinsor ning cu innzuat satil sia le caw  a chuahsem ningin rak tah a si. Bawizik (Tilim dot – bawithi 100%) le Caw dot ( Bawithi 0%) in an rak then ning cu a tanglei  bantukin tuak a rak si.

Dot.  Satil a hrinsor ning   Satil auh ning  Bawiphun then-hai ning   Bawithi zatuak

1. Tilim +     Caw        =     Mathan                Mathan dot                           25%

2. Tilim +   Mathan     =     Lailer                   Lailer dot                             50%

3. Tilim +   Lailer       =     Chantling             Chantling dot                       75%

4. Tilim +  Chantling =     Tilim                    Tilim dot                            100%

-2-

Hi a cunglei dot/ then-hai tuak ning zong hi Michia (Caw dot) thi a ngeimi  nih  Bawizik (Tilim dot) a ngeimi kha chan 4 chung pehthluahmah in thit le vat hnu ah tuakpiak a si.

Chim duhmi cu, Michia nih Bawizik nu pawl kha aa peh tein chan 4 a thit ahcun chan 4 nak an fale cu Bawizik (Tilim dot) ah an i chuah kho tinak a si.

Bawi in Michia ah tumchuk

Cu ve bantukin Bawizik (Tilim dot) a simi nih amah tluk a simi dot kha thit khawh loin Caw dot a simi Michia kha chan 4 chung pehtlai tein a thit ahcun a hrinsor mi hna cu Michia dot ah an i  chuah ko lai. Cuti aa chuah khawhnak lam cu a tanglei ahhin zoh hnik usi.

Dot. Satil a hrinsor ning  Satil auh ning   Thisa then-hai ning      Bawithi zatuak

1. Tilim +  Caw          =    Mathan            Mathan dot                           25%

2. Mathan + Caw   =    Cawhpawlh     Cawhpawlh dot                     6%

3. Cawhpawlh + Caw  =    Cawhpawlh     Cawhpawlh dot                  1.5%

4.Cawhpawlh + Caw      =    Cawhpawlh      Cawhpawlh dot                 0.37% )

) Caw dot

5.Cawhpawlh + Caw         =  Caw                Caw dot                           0.09%  )

Cucaah, Bawizik (Tilim dot) a simi nih Michia nu kha chan 4 tiang a thit lengmang ahcun an tulefa hna cu Bawithi pakhat hmanh an ngei ti lo, Michia (Caw dot) ah an i chuah dih ko lai.

England Mirang hna Bawithi

England Mirang hna  Bawithi an tuak ning cu Laimi he an i khat lo. Siangpahrang uk an si caah, kha siangpahrang a tuanmi hrinsor lei tu khan an lak/tuak. Annih an tuak ningcang cu dot 7 in an then. A tanglei ahhin zoh hnik usi. A sangbik in a niambik lei ah:

Order of English Noble Titles

(England Royal Blood Designations)

1. King / Queen
2. Prince / Princess
3. Duke / Duchess
4. Marquess / Marchioness
5. Earl / Countess
6. Viscount / Viscountess
7. Baron / Baroness

-3-

Hitihin an then ko. Nain, siangpahrang (King) maw, siangpahrang fapa (Prince) maw nih nupi a ngeih tik ah Laimi bantuk in amah thisa dot Tilim thengmang a thit lo, ti in an ruat lem lo. A thit hnga dingmi nu cu michia sawhsawh (Commoner) zong a si ko lai i, minchiatnak a ngeilo mi le anmah biaknak Church of England nih a pomhlom mi a si lai.

Siahri tlaih le tlaihlo

Hlanlio Laimi nih hin chunhthah nganpipi le conlam pawl hi Bawi he Michia he nih anmah ngeihchiah tuakchunh in an rak tuah ko. Tamdeuh cu Bawiphun pawl nih an rak tuah deuh. Michia deuh cu thingram tha, lotha le ngeihchiah zong nih a rak banh khawh deuh lo caah a si men lai, an rak tuah ve ko nain, an tlawm. Cucaah Bawiphun deuh nih hin cu chunhthah le conlam nganpipi cu an rak tuah deuh, ti a si.

Cu puai nganpipi an tuah tik ah, a bik in Bawite bawi le Khuangcawi tik ahhin thlacam le tiphul in an biakmi khuazing (Khuahrum) kha sia dotla in biak le chawnh i cantiang in kah a si. Cu hnu a thih khawh nakhnga caah sia alu kheng ah hreitlung in tuk i thah a si. Cu thlacamnak sia cu siahri in tlaihpiak a hau. Cu thlacamnak sia cu siahri in a tlaihpiak khomi hna cu, amah he thisa aa tlukmi lawnglawng nih tlaihpiak a si. Unau chuakkhat hmanh si hna sehlaw, a naupa nih amah nak niam nupi a ngeih ahcun siahri a tlai kho ti lo, amah phunkhat unau lak ah amah bantuk aa khingkhangmi nupi a ngeimi lawng nih siahri an tlaih lai. Hihi hlanlio Laimi pawl an nunphung a rak si i, atu chan ahcun bawile laam zong a um ti lo, chunhthanh nganpipi zong an tuah kho ti lo. Pumpak ngeihchiah in tuahmi a si tik ah, a ti khomi an um ti lo. A tuah khomi/ ati khomi zong nih biaknak aa dan cang caah an tuah duh ti lo.

Laimi nih rak hrialmi nupi phun 3

Hlanlio Laimi nih hin nupi an kawl le an thit tik ah, an hrialmi nupi phunthum a um. Cu hna cu: (1) Hnam ngei, (2) Mikutzo – mifir, (3) Biaduh hmursau, hi hna hi an rak si. Zeica ahdah an hrial hna ti ahcun, hi phun 3 hna thitsual ahcun ci le kor (Gene) in a kalmi a si caah, kan tefa le kan tufa chan tiang minchiat le mi nih zohchuk in um lai kha, an rak duh lo, an rak tih tuk, ti a si. Atu chan belte ahcun mi cheukhat nih, kha hrialmi phun 3 cu an hrial ti hna lo, an duhmi poh kha an thit ko cang hna, ti a si.

Biakilh

Hlanlio Laimi nih an rak khiahmi thisa kong cu a tlangpi in kan tial cang. Nupi thit tik zongah hrial hngami kan theih cang. Hlanlio ahcun Khuahrum biaknak (Animism, Animists) an rak si tik ah le, ca zong a um lo, cacawn ding zong um hlah, fimthiamnak zong um hlah, theihhngalh kauhnak lei zong a umlo ahhin chimpit, pawngkam vialte zong thing le lung, tu le hmawng, tibantuk lawngte a rak si tik ah an nunphung hi a rak i phundang ngaite ko. Sihmanhsehlaw, kha an rak hmanmi, an rak zulh thluangthluanmi hna cu nunphung a rak si ko. Hi nunphung lak ah a thami, chan he aa kaihkawhmi le zulh awk a thami cu kan zulh a herh ko lai. Chan le kum nih a kaltak cangmi nunphung belte cu, a remh in remh law, kaltak in maw, kan nuncan a hau rua lai, tiah ka ruah. Kaa lawm.

1. Lai Len

Formerly Chin State Cultural Officer, 14 October 2020.