F. Lai Len
Biahram domh
Hlanlio Laimi nih hin thisa an rak uar ngaingai, timi khi Laitlang a rak uktu hna Mirang
pawl nih ca an cialmi ah hmuh khawh a si. Anmah Mirang (England) nih an Bawi thisa
an rak uarmi he tu cun aa khat ve bak lo. Aa dang. Va si ko sehlaw, Hi Laimi nih thisa an
rak uarmi zong hi a tak le a ngai ahcun, nunphung pakhat bak a si ve ko. Nunphung
pohpoh hi a tha dih, tinak a si lo. A tha zong a um lai i, a thalo (a chia) zong an um ko lai.
Sihmanhsehlaw, a thami cu kan kilven lai i a thalo (a chiami) tu cu duhsah tein kan hlawt
thluahmah ve ko lai. Hiti nunphung kan kilkamh le runven lawnglawng ah dolh rumro a
kan timhtu Kawl pawl sin in fianghlang tein miphun pakhat kan sinak kha hliah hngal
tein kan i put cu a hau bak ve. Cucaah a tutan ka cabia ahhin Laimi nih a hlan ah an rak
uar tukmi, atu chan zong ah cheukhat nih an uar rih komi, Laimi le Thisa kong hi keimah
ka theih tawk, ka dot-hlat tawk in ka hun tial lai.
Hlanlio Laimi Zatlangnun ah Thisa Then-hai ning
Laitlang ah rak kai le khuasak hnu kum 600 hrawnghrang lawng a si rihmi Laimi
zatlangnun ahhin hlanlio ah khua pakhatkhat chung i a um mi hna nih an thisa an i then-
hai ning hi a tlangpi in phun 3 a rak um. Cu hna cu:
1. Bawi phun
2. Michia phun
3. Sal phun ….. ti in a rak si.
Hi Bawiphun zong hi nupi thitnak nih a ngeih i a tengnge 4 ah a then rih.
Cu hna cu:
1. Nupitak fa (Nutakfa)
2. Nupichun fa (Nuchunfa)
3. Lakfa
4. Kalpah hrin ti in a si.
Bawiphun a dotdot
Bawiphun zong hi then 4 ah aa then than. Bawi hrinsor ning cu innzuat satil sia le caw a
chuahsem ningin rak tah a si. Bawizik (Tilim dot – bawithi 100%) le Caw dot ( Bawithi
0%) in an rak then ning cu a tanglei bantukin tuak a rak si.
Dot. Satil a hrinsor ning Satil auh ning Bawiphun then-hai ning Bawithi zatuak
1. Tilim + Caw = Mathan Mathan dot 25%
2. Tilim + Mathan = Lailer Lailer dot 50%
3. Tilim + Lailer = Chantling Chantling dot 75%
4. Tilim + Chantling = Tilim Tilim dot 100%
-2-
Hi a cunglei dot/ then-hai tuak ning zong hi Michia (Caw dot) thi a ngeimi nih Bawizik
(Tilim dot) a ngeimi kha chan 4 chung pehthluahmah in thit le vat hnu ah tuakpiak a si.
Chim duhmi cu, Michia nih Bawizik nu pawl kha aa peh tein chan 4 a thit ahcun chan 4
nak an fale cu Bawizik (Tilim dot) ah an i chuah kho tinak a si.
Bawi in Michia ah tumchuk
Cu ve bantukin Bawizik (Tilim dot) a simi nih amah tluk a simi dot kha thit khawh loin
Caw dot a simi Michia kha chan 4 chung pehtlai tein a thit ahcun a hrinsor mi hna cu
Michia dot ah an i chuah ko lai. Cuti aa chuah khawhnak lam cu a tanglei ahhin zoh hnik
usi.
Dot. Satil a hrinsor ning Satil auh ning Thisa then-hai ning Bawithi zatuak
1. Tilim + Caw = Mathan Mathan dot 25%
2. Mathan + Caw = Cawhpawlh Cawhpawlh dot 6%
3. Cawhpawlh + Caw = Cawhpawlh Cawhpawlh dot 1.5%
4.Cawhpawlh + Caw = Cawhpawlh Cawhpawlh dot 0.37% )
) Caw dot
5.Cawhpawlh + Caw = Caw Caw dot 0.09% )
Cucaah, Bawizik (Tilim dot) a simi nih Michia nu kha chan 4 tiang a thit lengmang ahcun
an tulefa hna cu Bawithi pakhat hmanh an ngei ti lo, Michia (Caw dot) ah an i chuah dih
ko lai.
England Mirang hna Bawithi
England Mirang hna Bawithi an tuak ning cu Laimi he an i khat lo. Siangpahrang uk an
si caah, kha siangpahrang a tuanmi hrinsor lei tu khan an lak/tuak. Annih an tuak
ningcang cu dot 7 in an then. A tanglei ahhin zoh hnik usi. A sangbik in a niambik lei ah:
Order of English Noble Titles
(England Royal Blood Designations)
1. King / Queen
2. Prince / Princess
3. Duke / Duchess
4. Marquess / Marchioness
5. Earl / Countess
6. Viscount / Viscountess
7. Baron / Baroness
-3-
Hitihin an then ko. Nain, siangpahrang (King) maw, siangpahrang fapa (Prince) maw nih
nupi a ngeih tik ah Laimi bantuk in amah thisa dot Tilim thengmang a thit lo, ti in an ruat
lem lo. A thit hnga dingmi nu cu michia sawhsawh (Commoner) zong a si ko lai i,
minchiatnak a ngeilo mi le anmah biaknak Church of England nih a pomhlom mi a si lai.
Siahri tlaih le tlaihlo
Hlanlio Laimi nih hin chunhthah nganpipi le conlam pawl hi Bawi he Michia he nih
anmah ngeihchiah tuakchunh in an rak tuah ko. Tamdeuh cu Bawiphun pawl nih an rak
tuah deuh. Michia deuh cu thingram tha, lotha le ngeihchiah zong nih a rak banh khawh
deuh lo caah a si men lai, an rak tuah ve ko nain, an tlawm. Cucaah Bawiphun deuh nih
hin cu chunhthah le conlam nganpipi cu an rak tuah deuh, ti a si.
Cu puai nganpipi an tuah tik ah, a bik in Bawite bawi le Khuangcawi tik ahhin thlacam le
tiphul in an biakmi khuazing (Khuahrum) kha sia dotla in biak le chawnh i cantiang in
kah a si. Cu hnu a thih khawh nakhnga caah sia alu kheng ah hreitlung in tuk i thah a si.
Cu thlacamnak sia cu siahri in tlaihpiak a hau. Cu thlacamnak sia cu siahri in a tlaihpiak
khomi hna cu, amah he thisa aa tlukmi lawnglawng nih tlaihpiak a si. Unau chuakkhat
hmanh si hna sehlaw, a naupa nih amah nak niam nupi a ngeih ahcun siahri a tlai kho ti
lo, amah phunkhat unau lak ah amah bantuk aa khingkhangmi nupi a ngeimi lawng nih
siahri an tlaih lai. Hihi hlanlio Laimi pawl an nunphung a rak si i, atu chan ahcun bawile
laam zong a um ti lo, chunhthanh nganpipi zong an tuah kho ti lo. Pumpak ngeihchiah in
tuahmi a si tik ah, a ti khomi an um ti lo. A tuah khomi/ ati khomi zong nih biaknak aa
dan cang caah an tuah duh ti lo.
Laimi nih rak hrialmi nupi phun 3
Hlanlio Laimi nih hin nupi an kawl le an thit tik ah, an hrialmi nupi phunthum a um. Cu
hna cu: (1) Hnam ngei, (2) Mikutzo – mifir, (3) Biaduh hmursau, hi hna hi an rak si.
Zeica ahdah an hrial hna ti ahcun, hi phun 3 hna thitsual ahcun ci le kor (Gene) in a kalmi
a si caah, kan tefa le kan tufa chan tiang minchiat le mi nih zohchuk in um lai kha, an rak
duh lo, an rak tih tuk, ti a si. Atu chan belte ahcun mi cheukhat nih, kha hrialmi phun 3 cu
an hrial ti hna lo, an duhmi poh kha an thit ko cang hna, ti a si.
Biakilh
Hlanlio Laimi nih an rak khiahmi thisa kong cu a tlangpi in kan tial cang. Nupi thit tik
zongah hrial hngami kan theih cang. Hlanlio ahcun Khuahrum biaknak (Animism,
Animists) an rak si tik ah le, ca zong a um lo, cacawn ding zong um hlah, fimthiamnak
zong um hlah, theihhngalh kauhnak lei zong a umlo ahhin chimpit, pawngkam vialte
zong thing le lung, tu le hmawng, tibantuk lawngte a rak si tik ah an nunphung hi a rak i
phundang ngaite ko. Sihmanhsehlaw, kha an rak hmanmi, an rak zulh thluangthluanmi
hna cu nunphung a rak si ko. Hi nunphung lak ah a thami, chan he aa kaihkawhmi le zulh
awk a thami cu kan zulh a herh ko lai. Chan le kum nih a kaltak cangmi nunphung belte
cu, a remh in remh law, kaltak in maw, kan nuncan a hau rua lai, tiah ka ruah. Kaa lawm.
F. Lai Len
Formerly Chin State Cultural Officer, 14 October 2020.
