I Thlaunak

1. Lai Len

Biahmaithi

Mirang holh dictionary pawl nih “gap” timi kha a sullam a phunphun in a  hrilhfiah ko i, cu a hrilhfiah mi hna lak ah i thlaunak, kap 2 karlak a lawnnak lei kap hoih in hi cabia hi tial ka duh. ”I Thlaunak” asiloah “I Thlau” ti tik ahhin a phunphun in a um. I thlau pohpoh ahcun thil phun 2 karlak ah awngkua/akalawng a um, ti cu a fiang. Kumkhua in i thlau, niam le san in i thlau, rum le sifah in i thlau, mui le sam in  i thlau, kih le lum in i thlau,  fim le hruh in i thlau, that le chiat in i thlau, puarhran le nunnemnak in i thlau, thiam le thiamlo in i thlau,  nu sinak le pa sinak in i thlau, upa sinak le ngakchia sinak in i thlau lengah chim cawklo “i thlaunak” a um. Cu “i  thlaunak” ahcun thil kap 2 in a um i  a caan can ahhin a buaibai tawn caah, buaibai loin remhchunh maw, i ruanter maw, asiloah kaltak lawlaw maw a hauh chel a um. Cu i thlaunak cu a horkuang a thuh tuk ahcun, zei ti hmanh in remhchunh le ruanter a that tilo caah, kaltak lawlaw a hauhnak phun 2 in a tanglei ahhin ceih-mai tuah usilaw zeitin dah nan ruah cio hnga? Bianabia leitu ah hei kal hmasa usilaw!

I Thlaunak bianabia

Vawleicung i pumpululh chuih a thiam ngaingai mi Christiano Ronaldo khi mi tampi nih theih cio a si. Cu Ronaldo cu Laitlang ah hei tlung sehlaw, inn 50/100 hrawnghrang khuasa khuate pakhat pumpululh chuihnak ah hei chuih ve sehlaw, zeitin dah a um lai? A thiamnak vialte chuah dih in zeitluk hmanh thiam in a va chuih len zong ah amah duh ningin a chuih kho bal lai lo. A chuih mi lak zong ah a min a laang kho lai lo. Laimi theo cu, a ngal khiah ding le faaklak in tuah ding (primitive culture)  tu kha an i zuam ko lai. A vanthat tuk ah a ngal a kiah lo le a pum le a taksa a rawh lo ahcun Pathian sin ah “Haleluijah” tiah au le khuan a phu men lai? Ziah tiah, cu khuate mi hna an thiamnak, an lungput, an ruahnak le Ronaldo a thiamnak cu van le vawlei in aa thlau tuk (a big gap) caah a si ko. Cucu pakhat.

Adang pakhat ah, vawleicung minthang bik scientist tiah an ti lengmang mi Albert Einstein (1879-1955) khi Kawlram university pakhat khat ah Physics a chimtu ah hei la hna sehlaw, a chimh cu a chimh ko hna lai nain, a chimhmi siangngakchia hna nih a chimh mi vialte kha an thei kho dih bal lai lo. Cinken awk le zulh ding zong ah an i harh tuk rih lai. Cu zong cu an thiamnak ciocio kha aa thlau tuk (a big gap) caah a si ko lai.

(1)Kum-khua in i thlau (Generation gap)

Kum le khua in i thlaunak nih hin kap 2 karlak ah  i hmuhthiamlo nak le i pehtlai khawhlo nak a chuahpi tawn. Hei ti ko usilaw, kum 30 a simi pa le kum 20 a simi pa cu a karlak ah kum 10 an i dan/an i thlau caah, an ruah mi, an tuaktan mi, an duh mi, an i ruahchan mi le a dangdang vialte ah an i khat kho ti lai lo, an i dang dih ko lai. Kum 30 a simi pa nih ramriah sakah le ngasio a duh lio ah, kum 20 a simi pa nih cun ngaknu len,  phekah, zu din le vahvaih te hna a duh men ko lai. Cu nih a kan chimh mi cu, an kum-

-2-

khua aa thlau bantukin an ruah mi, an lungduh (hobby) le an tuah duh mi zong a thlau tikhi a si hnga.

Hi kong ah tlawmpal te ka hei peh duh mi cu, nupi thit tik ah mah he kum-khua aa thlau tuk mi hna khi thit ding an si lo. Ruah mi, duh mi le, thil dangdang lei ah aa khat kho tilo lengah, ruanter khawh, thumh khawh le kaih khawh zong a har ngaingai cang caah an sersiammi chungkhar cu kumsau nguh loin aa then than mi an  tam ngaingai. Nupi thit le va ngeih timi cu ngiah-taih-puai ca lawnglawng ah a si bal lo i, chungkhar nuamhnak, thinlung i hmuhthiam in nuam le lawm in khuasakti nak, telefa karhzai nak, kap 2 chungkhar he naihniam in tlawnlenti nak, innpa le chakthlang he i dawt-hriatnak, sang le veng, khuami le zatlangbu he lumsa tein nun le mahle si khawh tawk in va i paih-hrolhnak te hna khi a telchih dih. Cu tik ah kumkhua aa thlau tuk mi nupi le va chungkhar an um sual ahcun, a cunglei vialte (dengmang) kha an tlamtlinh kho ti lai lo, an tlolh mi a tam tuk cang lai. A donghnak ahcun, “Bye-bye riangmang” hla bantukin “i mangtha zungzal cang usi” timi nih a zulhdoi te ding a si. Nule va cu a tam bik ah kum 10 lawnglawng an kum-khua aa thlau/dan ding khi a si tiah ka ruah. Hihi atu chanthar mino pawl nih biatak tein ruah ding a si hnga lo maw? (Biakarlak tenh: Naite taktak ah Indonesia ram i kum 71 a simi tarnu le kum 16 a simi tlangvalno pa an i thit-um mi kha, nan theih pah cio ko lai dah? Zoh te hmanh! “Ruahpi a sur, tilet a tho i”(thlichia a hrang, dornak kan ngei lo?) timi hla bantuk an si te lai. A dongnak ahcun an kap 2 in ‘va..va..tum ciocio’ dirhmun nih ‘dawhdang ramri’ aa ser cang).

(2))Fimthiam nak lei in i thlau (Intelligence gap)

Mah hihi ca a cawngmi, fiamcawnnak lei ah aa hlinhchih mi hna ca ahcun a biapi ngai rua riah ka ruah. Zeica ah dah ti ahcun, atu vawleipi a thanchoter tu cu Secular Education (vawlei lei fimcawnnak) a si zia, mi tampi nih theih dih a si. Cubantuk dirhmun khi vawleipi nih a kalpi thluahmah cang tik ah, nupi le va an kawlhawl tik ah a hlan chan bantukin thi le sa kan kawl, phun le hram kan kawl tibantuk khi a tlawm ngaingai cang. Zeica ahdah ti ahcun fimcawnnak nih a karh i, a thancho tuk cang caah, fimnak a cawngmi, a thiam mi, mi a si kho mi deuh kha mi tampi nih duh le kawl a si cang. Fimcawnnak nih a kalpi mi pawcawmnak, hlawh tlinnak, mi pipa ah i chuahkhawhnak le ngeihchiahnak hna nih hmaisuang in a kal cang. Cucaah fimcawnnak a ngei lomi caah hmunhma a bii chin lengmang cang. Tuhmui zunghnih bochan in khua a sa mi hmanh nih, lothlawh ningcang le thlaithlak ning cang, cin le thlak mi hna tiang in hun i dang deuh hmanh sehlaw mah eibar lawnglawng a zat zia kha hun theih a si cang. Nain, fimcawnnak nih hmailei a kal deuh zia kha an hun theih chin lengmang cang. Mah hihi fimcawnnak ngeih le ngeih lo aa dannak le aa thlau nak phun khat. Bianabia pakhat in hei chim tuah usi.

Bianabia

Pakhat pa cu fimcawnnak a sangmi a ngei i MBBS a awng mi siibawi a si. Cu pa i a pa cu hlanlio bawi phun a si tik ah a fapa minchawng caah amah bantuk bawi taktak a si ve mi pa i a fanu (tang 2 a awngmi) kha a thitpiak. Cu tik ah cu hna nuva karlak ah fimnak lei i

-3-

thlaunak (Intelligence gap) nganpi an ngei. Cu siibawi a fapa nih a pa bia kha a al ngamlo caah an i um ko. Nain, sau a nguh lo, kum 2/3 an i umti hnu ah an i then diam ko.

An i then hnu ah cu siibawi nih degree a ngeimi nu pakhat a thit than i, nuam le lawm in telefa he khua an sa cang. Nuleva karlak ah Intelligence Gap a ngan tuk ahcun, caansau umti khawh a si lo. Zeica ah dah ti ahcun, zing a tam, zan a tam leng ah theihhngalh le hawikom he bia i ruah, i pehtlaih, zei dangdang zong ah kap 2 karlak ah  i thlau tuknak nih a den hna ahcun an i then lawlaw kha a tha deuh suaomao ko. An kap 2 caah thinlung a zaang deuh lai i, an lamthluan a tluangtlam deuh ko lai. Cucu pakhat.

A dang pakhat ah, fimcawnnak a sang deuh a ngeimi le a niam deuh a ngei mi hna kap 2 karlak ah “i thlaunak” a um i, riantuanti tik ah a har ngaingai cang. Fimcawnnak lei ah BA/MA a awng mi pa le tang 9/10 a awng mi pa hna pahnih kha, hmun khat te ah rian hei tuanti hna sehhlaw, Intelligence gap a um caah, tluangtlam te in rian an tuanti kho bal lai lo. Aa sukkhaknak, aa relrem lonak le aa pialkannak tete a um lengmang ko lai. Bianabia pakhat in hei chim rih ning law:

Bianabia

Pakhat pa cu mihlun deuh/chanhlun deuh mi a si i, tang 9/10 a rak awng mi a si. A riantuan a that ca ah le, a felfai caah a rian (rank) kha a kai lengmang i zunglei bawi hmete dirhmun a hei phan hnga. Culio ahcun degree a ngeimi pakhat kha interview tuah in cu mihlun pa dirhmun (aa tluk mi bawi hmete rian) ah hei luh in rian a hei tuan ve sehlaw an pahnih karlak ah zeidah an va lawh hnga, tiah na ruah? An kap 2 karlak ah intelligence gap a um caah, an tluangtlam bal lai lo. Mihlun pa nih kei cu hmuhton mi tampi ka ngei a ti lai i, saya dirhmun aa cuh bak lai. Degree a ngei mi pa nih kei cu mithar si hmanh ning law, rian hi ka cawn lai, thiam dih kaa zuam leng ah, tuanti hawi pawl he naih-niam le lumsa in ka um lai, tiah a ti men lai. Cu dirhmun an phak ciocio ahcun an pahnih karlak ah remlo nak hna a chuak kho. I dawt lonak hna a chuak kho. A biapi mi cu, mihlun pa cu a kum a tam caah, tuan ah pension a la ko lai. Nain, mino deuh pa cu, a rian (rank) kha a kai chin lengmang lai i, cungsang dirhmun ah a dir ko hnga. Cu dirhmun a phak tik ahcun milhlun pa nih mino deuh pa kha an i ton sual hmanh ah a chawn duh ti lai lo. A va chawnh hmanh ah aka pahle lawnglang a si cang lai. Cu zong cu

Intelligence Gap ruang ah a si bik ko.

Tuaktan ding

Khuazei khua, khuazei ram i kan va um len zong ah, Generation Gap le Intelligence Gap cu kan Laimi/Chinmi lak ah siseh, Laimi/Chinmi le mi phundang karlak zong ah siseh, kan hmuh lengmang, kan ton lengmang rih ko lai. Cucaah hi “i thlaunak” hi kan theihthiam ahcun, zeitin in dah kan ruanter khawh lo hmanh ah, zeitin in dah a tluantlamnak kan tuah lai,  tihi atu chan thangthar mino hna nih tuaktan ding a si lai, tiah ka ruah. Cu tuaktan len ding kha kaltak in tuaktuan haulo tiang in dirhmun kan i lak duh ahcun, catang awn hna  i rinh, catlap degree hna i rinh, tangka in cawkchom mi doctorate degree hna hmai va i hngalpi, do a tla lomi sianginn (lampawng sianginn, thlam sianginn le deu sianginn) hna in degree hna a sang taktak bantukin va lak i, va i uahpi rih, a

-4-

theithiam lomi chungkhat, rualchan le hawikom hna nih va i chawr, va i uantharpi rih. Cu dirhmun pawl cu,kaltak, lanh tak, thuh tak asilo hmanh ah  a hlawnh in  va hlawnh dih diam ding a si hnga. Cu hmanh kan theihthiam rih lo ahcun a thlop nak sii-ai a um  ko. Cu sii le ai cu zei dah a si hnga?

Biakilh

Generation Gap le Intelligence Gap cu a zatawk in kan chim cang. Mah nih tuaktan ding a si caah, aphi chim awk a tha lai lo. Nain, Intelligence Gap ca ahcun, a bik in tuaktan a hau mi cu, catang tampi va cawn lo hmanh ah, ca tampi rel le kherhlainak (research) tuah khi a biapi ngaingai ko tiah ka ruah. Cu dirhmun phak ding ahcun, ih phaphei le i hngilh thluahmah, biasawngtlorh lei thawn bu cun mah nih i tinh mi kawltung lei cu kan nganh bak ko lai. Cucaah ahopaoh nih kawltung  nganh lo ding in kan i zuam ahcun a tha hnga lo maw?  A bik in khuaruah le tuaktuan  hngami cu nun lio le mah le chanchung Carel le Kherhlainak/Dothlatnak/Hlat-hlainak tuah  (research) a si lai tiah ka zumh. Cu hna kan tuah khawh lo paohpaoh ahcun kan ngakchiat lio bia bang, “ Kah-ci yei ‘Kah’” dirhmun kan si rih ko lai. Mino hna caah “Saduhthahnak Tampi” he!. Kaa lawm.

1. Lai Len

11^th February 2020.