Arsathah, Phunthawh le Arthintuh

Lai Len

Kan Lai nunphung hi a neknawi tete a tampi, a tu chan tiang ah kan zulh rih mi an um ko i, cu hna lakah a cunglei konglam hna hi keimah ka kherhlai tawk, ka theih tawk tein ka hun tial lai. Hi cabia nih hin ahohmanh kha a hnorsuan lo lengah, aho thengmang kha kutsawh in tialhnawhchan a um lo, ti zong careltu nih nan rak theihthiam nak lai hun chim ka duh. Zeica ah dah ti ahcun, kan Laimi theu cu mahlei i koih in khuaruah, tuaktan rumro khi kan hmang tawn. Kha bantuk dirhmun a simi “mah le mahlei ah i koih” lungput kan ngeih sual ahcun, mahle mah zeihmanh ka si lo hi ta, timi Inferiority Complex (IC) kan ngeih mi kan langhter a si lai ca ah, a va tha hnga lo. Cucaah, hi cabia nih a langhter mi hi lungtluang tein rak theihthiam ding le a tlangpi in theih le hngalh tu ah a tha lai, ti khi rak ruahcia ding in kan sawm hna.

Arsathah

Arsathah timi cu nule pa an i thit-um tik ah thah mi vok, cu zong cu nupi a thipa lei nih a thitmi nu an pule kha vok thahcia a pum bak in va pek kha a si ko. Zeica ah dah vok an thah ko mi cu, voksathah tiah auh loin arsathah tiah an auh kun? Mah hihi a sullam le a tuanbia a um. Mah cucu hitihin a si.

Chin Hills tiah mirang nih a ti i Laimi nih Laitlang tiah kan auh mi, a tu liote kan umnak Chin State hmunhma hi hlanlio chan tampi ahcun minung an rak um lo, hmawngram bak a rak si i, saram phunzakip an rak tlawnlennak a si. Asinain, Kalay, Kabaw le Gangaw neel kiangkap hrawnghrang ah a rak ummi Chin/Lai pawl cu a uktu hna an puarhran deuh caah le, daite in um a duh deuh mi an rak si caah, an umnak hmun in nitlak lei ah duhsah tein an rak kai i, mah an rak kainak cu a tu Laitlang kan timi Chin State hi a si. Kan hnulei kum 600 hrawnghrang ah khan a rak si.

Khalio caan ah khan Chin/Lai pawl cu an rak tlawmte rih i minung an rak tam rih lo. Cu tik ah nule pa cu vawlei phung nih a ngeih bantuk in rak thit-um a rak si. Culio an rak i thit-umh lio zong ahcun nihin ni a tu chan bantuk in sia, naa, caw le vok te hna thah in an rak tuah kho lo. A sii tha deuh nih vok an rak thah i zapi zaaran cu ar thah in an rak i umh ko. A thawkmater ahcun nupi man zong hi um dawh a si rua lo.

Cu tik ah aa thi-um mi hna nih a caan a hun zat/rauh deuh tik ah fanu le fapa an rak ngei. Fapa an hun ngeih tik ah, “pa” a si ahcun, eee…fapa ka ngei, a zangte khi, a zangte khi tiah an rak ti bal lo. Biadawh le bianem te khin, eee…fapa ka ngei, a zuuzuu te khi..a zuuzuu te khi, tiah bia thlum-al te khin an rak ti ko. Cu ve bantuk in fanu an ngeih ahcun, eee…fanu ka ngei, a ch…..te khi, a ch…. te khi an rak ti bal lo. Biathlum le biadawh in, eee…..fanu ka ngei, a arte khi, a arte khi… tiah an rak ti tawn. Aa dawh tuk mi, a thlum-al mi biafang an rak hman.

Cu fanu nih a arte cu nikhat hnu nikhat a hun thanpi. Kum li/nga a hung si ah a nu nih nuhni te kha a hun tahpiak i a hei fenh. Cu tik ah “ khah ka fa, na hnite maw thlau sual lai ci, na arte a zuang sual lai”…..a hei ti ko lai. A nu nih a chim duh mi cu, na hni na thlau i a tanglei a langh dih ahcun, na zeilo kha mi nih an hmuh sual lai, ti duhnak a si. (Zeilo

-2-

hmuh kha a hlan Laimi nih hmuhchia ah an rak ruah). Nifatinte hi minung cu than lengmang a si caah, cu arte cu…arte in arla ah a hun i chuah, arla in arlacaang ah a hun i chuah hoi. Arla asiloah arlacaang i a hun i chuah khin cun, va a hun ngei cang. Cu ar a ngei mi nu (fanu) nih va a hun ngeih tik ah, a hringsortu a nule a pa nih, an fanu nih a ar kha mi phundang pa sin i aa kalpi (chiahtak awk zong a va that ve lo caah) tik ah, cu ar cu a man hauh phun khin a man lak a hung si. Ar nan i kalpi caah ar (ar taktak) ve, kan pe u, ti khan a hung si. Cu ruang ah nupi a thimi palei nih ar taktak cu an rak thah hna i, anmah phun an tlawm le an tam ningin ar thahmi cu buh he an rak pek hna. Cuticun arsathah cu aa thawk, ti a si. Arsathah le phunthawh hi nupi thit tik ah palei nih tuah lo awk a tha lomi le, tuah hrimhrim a herh mi ah kan Lai nunphung ah a hun i chuah cang. (Nule va an i umh hnu, hoi hnupi zong ah tuah khawh thiamthiam a si ko).

Laimi cu kumkhat hnu kumkhat kan hung karh deuhdeuh, a phun (clan/family) zong cu kan hung karhzai deuhdeuh ve tik ah, hlanlio bang ar baktak thah in buh he va pek ding kha nupi a thimi palei nih tuah khawh ding a si ti lo caah, ar tampi thah le peknak chacun vok lawlaw (vok cu vokpa a si lai, sumh 4 cung pohpoh a si lai) thah kha an rak i thim. Cucaah, a tu chan ah vok thah in arsa eiter chan a hung phan. Vok an thah ruang ah “voksathah” kan ti kho lo. Ziah tiah, a hrampi a si mi “ar” (nu thilri asiloah Kalaywa) kha thahpiak le palei nih va conglawmh a si caah, arsathah thiamthiam a si ko. Sia an thah zong ah, “siasathah” kan ti kho lo. A hrampi nih a tlaih cang caah,”arsathah” a si ko. Vui an va thah khawh zong ah “vuisathah” kan ti kho hlei lai lo. A hrampi a si mi “ar” nih khan a tlaih cang caah “arsathah” thiamthiam a si ko. Hi vial hi “arsathah” a tuanbia le a umtuning.

Phunthawh

“Phunthawh” chim hlan ah “Phun” kong kan chim hmasa lai. “Phun” timi cu hlanliopi deuh, mah nih theih khawh tawk palei in a rak hringsortu pa a min kha i lak a si ko. Cu hringsortu pa a min lak in “Phun” cu, cu phun ka si ee, kha phun ka si ee, i ti cio a si ko. Cu a hmasa bik a hringsortu pa cu, mifim, mi hip kho, pathawngtha, raltukthiam le midang a hruai khotu a rak si ahcun, hoi hnu ah uktu le “bawi”, “lutlai” dirhmun ah an rak i chuah. Cu ruang ah a tu nihin ni tiang an tefa hna kha anih cu “bawi”, “bawiphun” an ti theu hna i midang zong nih an pompiak tawn hna. Cun, a hlanlio Laimi nunnak le nunphung nih a rak ngeih ve caah, khua khat le khua khat i doh, i chim (innpil chim, paak hran chim –ral tuk cu a si ko nain, a sining taktak ah cun Kawlholh in Damiah taih) tik ah cu hruaitu, lutlai hna nih cun an rak hruai hna. Chim duh mi cu, khalio chan cu a tu chan holh in chim ahcun, “lungchan” (stone age) a rak si caah, a tu chan lungput le ruahnak in mawhchiat awk a tha ve lo. Kha chan lio ah khan, mizapi nih an rak uar mi zong a si men ko lai. Ziah tiah, 1890 hnu in mirang nih Laitlang an rak tuk, tei le uk hnu ah an tialmi ca kan rel tik ah Laimi kan lungput, kan nunphung le kan hruk-aih, kan thiltining vialte cu primitive (a thangcho lomi, a niam taktak mi zatlangnun) taktak kan rak si rih ko. Cu 1890 in tuak hmanh law a tu nihin ni ah kum 130 hrawnghrang lawng a rau rih. Cucaah kha lio kan nuncan kha a philh in philh lo ding a si. Nain, kha lio caan kan rak niamning kha a tu chan nuncan le zatlangnun mit he va tuak ding a si fawn lo. Tuak sual ahcun aa palh ko lai.

-3-

Phunthawh cu a cunglei langhter cang bantuk in nupi thit tik ah nulei a tale a pale (pule) kha arsathah leng ah, nu nih a va sin ah phun a va i hrawm cang caah le, nupi ca i dotlaknak le pomhlawmnak caah “phunthawh” cu rak pek a si. A hmasa ahcun bawiphun nih siapi le michia nih siate an rak i hauh. Sal hi cu hauh a rak um lo, an i thit-umh ni ah vokpi pakhat thah ahcun a rak za ko, ti a si.

Hi phunthawh zawn ahhin phun le hrinsor ningin a kal ve caah, Bawiphun a si mi caah, a tanglei ning hin rak then-hai a rak si. Bawiphun a si mi cu, then 4 le dot 4 ah rak then a si. Cu zong cu sia a hrinsor ning in an rak then.

no. satil a hrinsor ning satil auh ning bawiphun then-hai ning bawithi a zat

1.Tilim + Caw = Mathan Mathan dot 25%

2.Tilim + Mathan = Lailer Lailer dot 50%

Tilim + Lailer = Chantling Chantling dot 75%

Tilim + Chantling = Tilim Tilim dot 100%

Tilim + Tilim = Tilim Tilim dot 100%

Caw + Caw = Caw Caw dot 0%

Hlan chan ahcun Lailer dot, Chantling dot, Mathan dot bawi hna nih hin phunthawh caah siapi an rak i hauh/manh. Tilim dot a si mi bawizik pawl nih siapi le siate kemh in phunthawh cu an rak i hauh/manh tawn, ti a si. Michia zaaran nih phunthawh caah siate an rak i hauh/manh ve. Atu chan tu ahcun kan zapite in phunthawh ah siapi i hauh/manh dih a si cang.

Arthintuh

Arthintuh hi kan Laiphung ah duh-dawtnak le tlaihchannak in a kal mi a si i, a sunglawi tuk mi a rak si. Arthin va tuh ding mi cu anmah chungkhat a si mi le caan saupi a zawt lawng hmanh si loin rawl hmanh a ei kho ti lomi a thi dengmang cang mi hringsortu (asiloah aa naihniam taktak mi) a pa maw, a nu maw, an pu maw, an pi maw, an far maw, an ta maw… kha, ar taktak thah in a thinte te hi kan tehpiak seh, tiah a dihdonghnak dawtnak le tlaihchannak langhter nak in mah pumpak nih a ka chung ah va tuh kha a si. Mah cucu arthintuh kan timi cu a si.

Asinain 1995 kum ri in kanmah lei chan ah arthintuh cu aa phundang ngaingai cang. Arthintuh khom a si ti lo. khuaza vantlang kawh dih, auh dih hnu ah puai kha a ngan khawh chung ngan in tuah, caw, naa, vok hna thah a hung si cang. Cu hna thah in

-4-

arthintuh kan tuah ahcun, cawthintuh, naathintuh, vokthintuh ah aa chuah dih cang. Arthintuh a si ti lo. Pawrhlot le ruamkai muisam nih a nenh dih cang. Sia va thah in tuah zong ah siathintuh ah aa chuah ko lai. Cheukhat minung ca ahcun mah nih ngeihmi te si loin ramdang um tefa hna tangka va cah chom in, cu tiatia puaipi cu a si kho naloin a tuah mi zong um a hung si. Cuti karhlei kan lamh ruang ah arthintuh cu kan va vaivuanh dih hirhiar. A hrawh lawlaw in kan va hrawh dih cang.

Biakilh

Miphun pakhat a hmunh khawh nakding cu ca, holh le nunphung kilven a si, tihi mizapi nih theih le hngalh a si. Nain, cu hna cu a dik tein kan kilveng maw? Asiloah kanmah lila nih kan hrawkhral sual maw? ti zong hi tuak zinpan, ruah zinpan awk kan si. Tuak zinpan, ruah zinpan loin kanmah duhsalam in thang i chuahnak ah kan hmang sual maw?

Hi a tu chanthar i arthintuh kan tuah cuahmah mi hi a dik maw, dik lo? Hi ca a reltu pakhat cio nih ruat usilaw, kan palh ko ti kan i theih ahcun ngol cang usi. Cun, arthin taktak tein i tuh cang usilaw, mah cucu ca, holh le nunphung kilven cu a si lai, tiah ka ruah. Kaa lawm.